اصول تولید کتاب برای کودکان چیست؟

تولید کتاب برای کودکان، از حرفه‌های جاافتاده و سن‌وسال‌دار کشور نیست و به تازگی اهمیت زیادی پیدا کرده است؛ بنابراین هنوز جای کار بسیاری دارد. اگر در این حوزه به فعالیت مشغول هستید، خواندن این مقاله و دیدن ویدئوهای آن از زبان سرکار خانم معصومه سعادت، کارشناس کتاب کودک و نوجوان می‌تواند برای شما الهام‌بخش باشد.

فقر کتاب داستان مناسب برای کودک در دهه‌های گذشته

تولید کتاب برای کودکان و نوشتن برای آنان، موضوعی است که به تازگی اهمیت زیادی پیدا کرده است. شاید 50،60 سال پیش یک کتاب خوب برای کودکان وجود نداشت. در گذشته، قصه‌های «هزارویک شب» و «گلستان سعدی» را برای کودکان می‌خواندند؛ یعنی داستانی برای خود بچه‌ها وجود نداشت. قصه‌هایی با مخاطب بزرگسال که در شکلی ساده‌تر برای بچه ها بیان می‌شد. حتی در کتاب‌های درسی هم همان قصه‌ها و متن ها گنجانده می‌شد ولی در حال حاضر ادبیات کودک دارد جایگاهش را پیدا می‌کند.

در روان‌شناسی هم به این نتیجه رسیده‌اند که مهم‌ترین دورۀ زندگی هر آدمی، کودکی است و آن چیزی که در کودکی به‌دست می‌آورد، در بزرگسالی ارائه می‌کند.

باید و نبایدهای مفهوم و محتوای کتاب کودک | قسمت 1

باتوجه به اهمیت ادبیات کودک، در ادامه به بررسی نکاتی راجع به محتوای کتاب کودک مطلوب خواهیم پرداخت. مهم‌ترین موضوع این است که مفهوم کتاب چیست و کتاب راجع به چه مفهومی صحبت می‌کند؟ همه ما دلمان می‌خواهد زمانی که برای کودکان داستانی می‌خوانیم، یک آموزۀ اخلاقی مهم  در آن گنجانده شده باشد. مسئله این است که این موضوع را چگونه باید به آنان بگوییم. همان‌طور که نصیحت مستقیم به افراد بزرگسال، دافعه ایجاد می‌کند، برای کودک هم همین‌طور است.

باید و نبایدهای مفهوم و محتوای کتاب کودک

• پرهیز از بیان مستقیم مفاهیم: مفهوم مدنظر ما که می‌خواهیم آن را به کودک القا کنیم، باید در قالب داستان باشد. حتی در نگاه اول، نباید آن مفهوم از داستان برداشت شود. با این روش، مفهوم بیشتر در ذهن بچه می‌ماند.
• ممنوعیت محتوای نگران‌کننده و ترساننده
• پرهیز از پایان باز برای قصه: کودکان دوست دارند انتهای قصه را بدانند.

اولین قسمت از ویدئوهای آموزشی اصول تولید کتاب برای کودکان را ببینید:

باید و نبایدهای مفهوم و محتوای کتاب کودک | قسمت 2

ادامۀ باید و نبایدهای مفهوم و محتوای کتاب کودک در دومین قسمت از ویدئوهای اصول تولید کتاب برای کودکان را در متن زیر مطالعه کنید:

• دربارۀ موضوعی نباشد که کودک نباید آن کار را انجام دهد: به هر حال کودک آن مفهوم بد را یاد می‌گیرد و متوجه می‌شود که می‌تواند بدون اینکه اتفاقی برای او بیفتد، آن کار را انجام دهد و این چیزی است که ما نمی‌خواهیم.
• موضوع کتاب به گونه‌ای باشد که کودک امروز بتواند با آن ارتباط برقرار کند: مفهوم نباید به‌گونه‌ای باشد که توضیحات زیادی برای تفهیم به کودک نیاز داشته باشد؛ این موضوع هم برای کودک و هم والد خسته‌کننده است.

نقش داستان در ارائۀ مفاهیم ارزشمند

• بیان داستان‌های ارزشی به شیوه‌ای مناسب: مفاهیمی همچون شهادت و مسائلی مربوط به صدر اسلام و … باید در قالب داستان‌های شیرین کودکانه بیان شود. می‌توان آن قصه را در بافت دیگری برای کودکان تعریف کنیم و در آخر، روایت مربوط به آن حکایت را بیان کنیم و بگوییم که این داستان مربوط به زندگی کدام از بزرگان یا ائمه اطهار علیهم‌السلام است.

دومین قسمت از ویدئوهای آموزشی اصول تولید کتاب برای کودکان را ببینید:

تعادل در گسترش دایرۀ واژگان و اهمیت تکرار|  قسمت ۳

یکی از فواید کتاب‌خواندن برای بچه‌ها این است که دایرهٔ لغات و واژگان را افزایش می‌دهد اما اگر تعداد کلمات جدید خیلی زیاد باشد، باعث فراموشی اصلِ قصه می‌شود. مثلاً می‌خواهیم قصه‌ای با موضوع «دریا» برای کودک بگوییم؛ اما بچه تا به‌حال اسم هشت‌پا، نهنگ و کوسه و …را نشنیده است و در طول داستان دائم برای‌ش سؤال پیش می‌آید که این چه چیزی است؟ بزرگ است؟ کجا زندگی می‌کند؟ چگونه می‌توانم آن را ببینم؟ یعنی ذهن بچه آن‌قدر درگیر سؤالات می‌شود که قصه فراموش خواهد شد.

پس بهتر است باتوجه به سن بچه، قصه‌ای که برای خواندن یا نوشتن انتخاب می‌کنیم دارای دو تا سه کلمه جدید باشد.

اهمیت تکرار لغات

یکی از نکات دیگری که در کتاب خردسال حائز اهمیت است و تا 8-7 سالگی می‌تواند برای کودک جالب باشد، تکرار واژه‌ها و عبارت‌ها است. همهٔ ما کلماتی را که در کودکی برایمان تکرار شده است، به‌خاطر می‌آوریم. مثلاً  در داستان «کدو قل قله زن»، “کدو قل قله زن چرخی بزن، دوری بزن” دائم تکرار می شد یا در قصهٔ «حسنی»، او تک‌تک به حیوانات سر می زد و می‌پرسید “می‌آیید بریم بازی کنیم؟ نه نمیایم چرا نمیاین؟”  تکرار می شد. این تکرار موجب می شود:

• قصه برای کودک خوشایند و جالب باشد و تا انتهای قصه را گوش کند؛
• از یک جایی به بعد، بچه با قصه همراه ‌شود و آن قسمت را تکرار کند؛
• قصه در ذهن بچه بماند.

این عبارت تکرار شونده در طول داستان می‌تواند یک کلمه باشد. مثلاً  اگر می‌خواهیم راجع به بچه‌ای که همیشه با بقیه مخالفت می‌کند و وسایلش را به کسی نمی‌دهد قصه بنویسیم، کلمهٔ «نه» و «نمی‌دم» می‌تواند در داستان تکرار شود.

سومین قسمت از ویدئوهای آموزشی اصول تولید کتاب برای کودکان را ببینید:

نقش و اهمیت تصویرگری کتاب|  قسمت ۴

نکتهٔ بعدی دربارۀ کتاب داستان کودک و خردسال، تصاویر آن‌هاست. بیشترین توجه بچه‌ها به تصویرهای کتاب است؛ تا متن آن. کودکی که سواد ندارد بیشتر به تصاویر کتاب توجه می‌کند. پس مهم است چه تصویری جلوی چشم کودک قرار بگیرد.

نکات مورد اهمیت در تصویرگری کتاب کودک:

• تصاویر نباید شلوغ و پر از جزئیات باشد: تصویر باید قسمت‌های خالی و سفید هم داشته باشد. مثلاً اگر بخواهیم اتاق شلوغ یک بچه را به کودک نشان بدهیم، نباید کل دو صفحه کتاب را پر از تصویر با رنگ‌های شلوغ کنیم و به‌هم‌ریختگی را این‌گونه نشان دهیم.

بهتر است یک تصویر در مرکز صفحه قرار بگیرد و دور آن سفید باشد و شلوغی بیش از حد نباشد؛ یک چیز نمادین با چندتا اسباب بازی که پایین تخت ریخته شده است. بچه ارتباط بیشتری با این مدل تصویر برقرار می‌کند.

• تصاویر باید حرف بیشتری نسبت به متن کتاب داشته باشد: یکی دو خط متن در هر صفحه کافی است. تصویر باید بتواند کار اصلی قصه را انجام دهد و تا حدی داستان را جلو ببرد یا جزئیات بیشتری از قصه را به بچه نشان بدهد.

این نکات باعث می شود که کودک حس نکند چون من بی سوادم، این کتاب برای من نوشته نشده است و کتاب مختص آدم‌های باسواد است. کودک می‌تواند بعد از شنیدن قصه، با تماشاکردن تصاویر کتاب، داستان را مرور کند یا برای بزرگ‌ترهایش آن قصه را تعریف کند.

چهارمین قسمت از ویدئوهای آموزشی اصول تولید کتاب برای کودکان را ببینید:

ترجمۀ کتاب متناسب با فرهنگ جامعه و استحکام فنی آن|  قسمت ۵

گاهی اوقات کتاب‌هایی که در دنیا جایزه می‌گیرند، با فرهنگ ما خیلی فاصله دارند. مثلاً جایزهٔ نوبل ادبیات را به نویسنده‌ای می‌دهند که محتوای کتاب‌هایش خیلی به مذاق ما ایرانی‌ها خوش نمی‌آید. ممکن است این موضوع برای افراد بزرگسال مسئلۀ مهمی نباشد چون او خودش انتخاب می‌کند که چه چیزی را بخواند اما برای بچه مهم است که بدانیم چه کتابی را برای ترجمه انتخاب کنیم.

نکاتی راجع به کتاب‌های ترجمه‌شده

• کتاب ترجمه‌شده نباید فاصلۀ فرهنگی زیادی با ما داشته باشد: محتوای کتاب به لحاظ فرهنگی نباید آن‌قدری با فرهنگ ما فاصله داشته باشد که برای بچه، هزار تا سؤال به‌وجود آید که چرا این‌ها این شکلی زندگی می‌کنند؟ چرا خانه و مدرسه‌شان این شکلی است؟ این موضوع، علاوه بر ایجاد سؤالات زیاد برای بچه، می‌تواند اثر منفی روی مسائل تربیتی داشته باشد.
• از جملات و کلمات آشنا استفاده شود: در ترجمه متون شعری باید دقت کنیم که بچه متوجه مفهوم قصه شود. اگر امکان ترجمه به زبان شعر وجود نداشت، می‌توان آن را به زبان نثر معمولی نگاشت. مسئله مهم این است که کتاب حرف خوب، درست و قابل فهمی برای گفتن داشته باشد.

استحکام فنی برای کتاب کودکان

کتاب‌های کودکان باید استحکام زیادی داشته باشند. زمانی که کودک کتاب را در دست می‌گیرد،  نمی‌داند که این کتاب یک محصول فرهنگی بااهمیت است و ممکن است هر رفتاری با آن داشته باشد، آن را در دهان کند یا پاره کند و … پس باید استحکام کافی را داشته باشد. مثلاً الان کتاب‌هایی با قطع پارچه‌ای برای کودکان وجود دارد که بتوانند از آن استفاده کنند، درنتیجه نه کتاب برای کودکان آسیبی دارد و نه کودک کتاب را خراب می‌کند.

راجع‌به بچه‌هایی که کمی بزرگ‌تر هستند هم کتاب باید صحافی و قطعی داشته باشد که وقتی کتاب را در دست می‌گیرند، دستشان خسته نشود، بتوانند راحت کتاب را ورق بزنند و اگر خواستند کتاب را کامل باز کنند و تصویر آن را ببینند اتفاقی برای کتاب نیفتد و دوخت و بافت محکمی داشته باشد.

پنجمین قسمت از ویدئوهای آموزشی اصول تولید کتاب برای کودکان را ببینید:

برای فعالان حوزهٔ کتاب کودک، شنیدن تجربه‌های همکاران مفید است. می‌توانید تجربۀ آقای مصطفی مقسمی، مدیر فروش نشر «هوپ» راجع‌به تولید کتاب کودک را از این‌جا بخوانید. شما چه نکات دیگری را در تولید کتاب برای کودکان مهم می‌دانید؟ در قسمت نظرات برای ما بنویسید.